Η Αράχωβα, πιθανόν, πρωτοδημιουργήθηκε την εποχή που η Φράγκικη κυριαρχία τόσο στην Φωκίδα όσο και στη Βοιωτία βρισκόταν στο ζενίθ της ακμής της (γύρω στα 1300 μ.χ.)
Το ελληνικό στοιχείο δεν εξαλείφθηκε από την Αράχωβα καθόλη την μακραίωνη ιστορία, απόδειξη το γεγονός ότι διαφύλαξε την μνήμη των αρχαίων μητρικών πόλεων, Ανεμώρεια και Υάμπολη μέσα από τα υφιστάμενα μέχρι σήμερα τοπωνήμια Τρουβουλού (λατινική απόδοση της Ανεμώρειας) και Ουμπουλή αντίστοιχα.
Οι Αρβανιτόβλαχοι επισκέπτες του Παρνασσού, που ήρθαν από την Ήπειρο και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Αράχωβας ήταν ολιγάριθμοι γι’ αυτό και δεν διάσωσαν τη βλάχικη ή την αρβανίτικη διάλεκτο.
Υπάρχει μεγαλύτερη συνοχή και συνάφεια μεταξύ των Παρνασσιώτικων χωριών (Αράχωβα, Δαύλεια, Δελφοί, Δίστομα, Δεσφίνα, Αγόργιανη, Σουβάλα, Βελίτσα και Δαδί) σε σχέση με τα άλλα γύρω χωριά, που οφείλεται τόσο στο κοινό αρχαίο παρνασσιώτικο πληθυσμιακό υπόστρωμα (Φωκείς), όσο και στο κοινό μεταναστευτικό ρεύμα (Αρβανιτόβλαχοι σκηνίτες τσοπάνηδες).
Αργότερα κατά την μακραίωνη τουρκική δουλεία, και άλλο ηπειρώτικο στοιχείο εισέρευσε στην περιοχή του Παρνασσού ζητώντας καταφύγιο στην απρόσιτη Αράχωβα, απόδειξη το γεγονός ότι περίπου το 20% του γλωσσικού αραχωβίτικου ιδιώματος , υπάρχει και στην περιοχή της Ηπείρου.
Από μαρτυρίες περιηγητών του 18ου και 20ου αιώνα προκύπτει ότι :
-Στην Αράχωβα προεπαναστατικά είχαν εγκατασταθεί ορισμένες αρβανίτικες οικογένειες που άλλες ίσως αργότερα κατά τη διάρκεια της επαναστάσεως εκδιώχτηκαν και άλλες πιθανόν παρέμειναν και αφομοιώθηκαν πλήρως από το κυρίαρχο ντόπιο ελληνικό στοιχείο.
-Δεν πάτησε Τούρκου ποδάρι λόγω του άγονου και απρόσιτου της περιοχής.
Από τα παραπάνω προκύπτει γιατί η ντοπιολαλιά, οι παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα κρατήθηκαν με ζωντάνια ελληνικά μέσα στις αραχωβίτικες καρδιές μέχρι σήμερα.
